Litewskie echa w kozłowieckim lesie

Kawka, Stróżek, Ciemięga, Stary Tartak.
23.09.2018.

"Uśmiechnęli się do siebie obaj młodzieńcy radośnie, obaj piękni, choć odmiennego typu. Na Michale znać było kulturę miejską i nerwowość rasy intelektualniejszej. Stanisław (...) wyrósł jak Bóg dał, w krainie tej od pierwotnego raju mało jeszcze odmiennej. (...) Uściskali się młodzi sąsiedzi mocno, jak dzieci do siebie zatęsknione.
- Napijesz się herbaty, Stachu?
- A uchowaj Boże! od tego trawa w brzuchu rośnie. Wódkę masz?"

Całkiem młody student uniwersytetu w Dorpacie (dzisiejsze Tartu, Estonia) otrzymuje w spadku po ciotce majątek Samoklęski. W wolnych chwilach miesiącami tam przebywa. Nieco później, po wstąpieniu na rosyjski tron Mikołaja I, rusza wraz z przedstawicielami ziemiaństwa i tak zwanych kół przemysłowych z "wiernopoddańczym adresem". Zanim trafia przed carskie oblicze - w petersburskim Yacht - Clubie odbywa się osławiona partia pokera, zakończona wzniesieniem okrzyku "czwarty rozbiór Polski". Tryumfatorem był stryjeczny brat cara. Przegranym - wspomniany były student Dorpatu. Stawką - równowartość Samoklęsk. Nazwa miejscowości znamienna, przegrana sromotna i... w pewnym sensie na własne życzenie.

Kilkanaście lat później, w 1911 roku, ukazuje się pierwsze wydanie "Sobola i Panny". Autor - to ten sam niefortunny pokerzysta z Petersburga, Józef Weyssenhoff. Wówczas już dojrzały literat, konserwatywny dość piewca tradycji ziemiańskich a przede wszystkim łowieckich. Przy tym arcymistrz literackiego pejzażu. Głównie litewskiego, kowieńskiego, żmudzkiego. Krajobrazów zapamiętanych z lat dzieciństwa. Niezbyt wesołego, z uwagi na przedwczesną śmierć ojca, Michała Weyssenhoffa.

Drugie wydanie (1913) - to z kolei symbioza pejzażu kreślonego piórem pisarza i tego rozumianego dosłownie - utrwalanego olejem na płótnie. Symbioza nieprzypadkowa. Pisarz Józef i malarz Henryk Weyssenhoffowie - to kuzyni. Zerknijmy na prezentowaną na łamach Wiki okładkę. Barwną zapowiedź podróży do sentymentalnego, pól - legendarnego makrokosmosu, który - jak się zdaje - przeminął bezpowrotnie. Krainy zdefiniowanej kowieńską fizjografią, której literacki portret - to perła! Niezależnie od tego jak bardzo soczysta, przebogata i po prostu piękna polszczyzna wyda nam się anachroniczna.

Już druga stronica serdecznie bawi. "Trawą co "od herbaty rośnie w brzuchu". Dalej - równie zabawne przywołanie tradycyjnej pieśni, której zakończenie staje się tytułem - hasłem wywoławczym. I jednocześnie wprowadzeniem w romansowy wątek całości. Podobnież jak wspomniana okładka.

Po drodze różowoszarej, z rzadka przekreślonej długimi cieniami, szli młodzi zgodnym marszem, wdychając moc zapachów niepokalanych. 
Stanisław zaczął podśpiewywać:

Pojedziemy na łów, na łów,

Towarzyszu mój! (...)

Podchwycił Michał:

Aż tam leci zając, zając - 

Towarzyszu mój! (...)

Prześpiewali zwrotki odwiecznej piosenki, która tutaj hukała radośnie, nowa w młodych sercach. I zbójecka zadźwięczała ostatnia zwrotka:

A teraz się dzielmy, dzielmy,

Towarzyszu mój!

Tobie zając i sarna,

A mnie soból i panna (...)

- Sobola nie będzie a panny nie chcę - dodał Michał komentarz.

- Oj, nie zarzekaj się, Miś! Chyba, że kochasz się? Tedy co innego (...)

- Mnie się zdaje, że i ona trochę... Ale trudno wiedzieć, bo są wyjątkowe okoliczności

- Nie próbowałeś zapytać?

- Tak... pod figurą.

- Pod figurą?! Tak już daleko zaszło między wami? (...)

- Nie rozumiesz mnie, Stachu, bo nie mogę powiedzieć, o kogo chodzi. Ale... wyobraź sobie na przykład taką gęstą leszczynę, jak ta, obok której przechodzimy...

- I wyobrażam. No?

- Byłem z nią sam na sam w takiej leszczynie. (...)

- O wa! - wykrzyknął Stanisław zagadkowo. - Ale jakże tam skończyło się między wami?

- Nic się nie skończyło, w tym rzecz! Raczej się zaczęło. Śni mi się po nocach - a już, jak mi gdzie zapachnie leszczyna...

- To nie daj ty Boże! - dokończył Stanisław ze śmiechem.

- Właśnie. I nie mogę zbyt często jej widywać, muszę udawać obojętność.

- A to czemu?

- Bo widzisz, zapomniałem ci powiedzieć, że mężatka (...)

Samoklęski - dawne dziedzictwo Józefa Weyssenhoffa - to zachodni skraj  opisywanej tu po wielokroć "Kozłowiecczyzny".  Dziedzictwo, jak wiemy, utracone zgubnym skutkiem zamiłowania do hazardu. 

Z kolei płochy i jeszcze lekkomyślny Miś Rajecki zdaje się być alter ego pisarza. Odbiciem siebie sprzed nastu lat. Także tych przepędzonych samotnie w Samoklęskach. Nadzwyczaj barwnie przedstawiona w książce sceneria  - co do geograficznej ścisłości zupełnie nie ta. Małe Mazowsze to nie młodoglacjał. Ani litewski ani nawet suwalski (w obrębie tego ostatniego kręcona była ekranizacja "Sobola i panny" - 1983).

Malownicze moreny -absolutnie nie! Z kolei opiewane na kartach "Sobola..." dyrwany i rojsty... Wystarczy odnaleźć skryte w kozłowieckiej "puszczy" Krwawe bądź Krucze Bagno, Ośniak, Okrągalk, Okolec... Skojarzenia same się nasuwają.

Stąd zatem "Kozłowiecczyzna". Bo przy odrobinie wyobraźni można w tutejszej post - ordynackiej dziedzinie odnaleźć ledwo wyczuwalny oddech Weyssenhoffowych klimatów. Bliskość związanych z autorem Samoklęsk to ten najbardziej namacalny czynnik. Są też i inne - ulotne niczym blada poświata, którą "wyższe kity drzew żegnały słońce tęsknym rumieńcem". I tenże "tęskny rumieniec" na policzku powieściowej Warszulki...

Zapakowawszy do plecaka egzemplarz "Sobola...", ruszyłem lubelską "czterdziestką czwórką" do Kawki - tej miejscowości, którą nie raz nazwałem moją prywatną bramą w ulubione ostępy. Nie pierwszy zresztą raz z "Sobolem..." w torbie. Książka kurzy się u mnie na półce od czasów licealnych. Przeczytana zaś po raz pierwszy w całości, gdy sam byłem w wieku Michała Rajeckiego. Co więcej - mocno wówczas współodczuwając jego sercowe perypetie. Choć siłą biegu czasu dylematy kochliwego młodzieńca na progu XX wieku musiały być inne niż jego odpowiednika z ostatnich lat poprzedniego stulecia. Za dużo burz, za dużo zmian w mentalności tudzież w hierarchii współczesnych wartości. Ot, oczywistości - po raz kolejny odbijające się w wodach Stróżka - połączonego z Samoklęskami wstęgą Mininy.

"Istota, którą się kocha w pierwszych latach męskiej dojrzałości, nie jest osobą – jest wcieleniem pragnień."

Niewypowiedziana myśl, zręcznie wpleciona w młodzieńcze rozterki Michała Rajeckiego, to najczęściej przywoływany cytat  z "Sobola i Panny". Być może z całej, już nieco zapomnianej, twórczości Józefa Weyssenhoffa. Wspomniany współczesny odpowiednik młodzieńca nie zmienił się AŻ TAK bardzo aby przytaczanej frazie zarzucić można było brak ponadczasowości. A dla mnie... od czasów, kiedy sam byłem (metrykalnie) tym "współczesnym odpowiednikiem", myśl, która tak bardzo wbiła mi się w głowę, kojarzy mi się wciąż z tym samym miejscem, Oglądasz je, Drogi Czytelniku/Droga Czytelniczko, na obrazku powyżej.

Bory, grądy, dąbrowy a przede wszystkim, łowieckie tradycje ziemiaństwa - jako tło dla romansowej historii? Atrybutem powieści Józefa Weysenhoffa. jest odwrócenie ról fabuły i tła przyrodniczo - krajobrazowego. Tła niebędącego tłem. Bo to banalna  miłostka  Warszulki i Michała wydaje się stanowić dodatek, upiększenie. Tematem książki jest przyroda. Litewska, ale w moim odczuciu również poleska, mazowiecka też. Ukazana oczami ludzi którzy poprzez kultywowanie przekazywanej z pokolenia na pokolenie tradycji dostrzegają jej ponadmaterialną wartość a jednocześnie są z nią związani pierwotną, ledwie uświadomioną symbiozą.

Patrząc z perspektywy współczesnego człowieka życzyłbym sobie aby łowieckie tradycje rodem z ziemiańskich dworów i magnackich pałaców znajdywały swoje zasłużone miejsce na kartach książek, pamiętników, we wspomnieniach czy muzealnych salach. Zaś w odniesieniu do stworzeń, które dziś brykają po "Kozłowieczcyźnie" czy gdziekolwiek indziej użyłbym wyświechtanego sloganu "niech żyją". Będącego nazwą jednego z proekologicznych ugrupowań. Zaś współcześni Michałowie Rajeccy (ja sam wiekiem przypominam raczej Stacha ) niech zaś raczej przywożą z lasu trofea jak poniżej. Trafiają i nie zabijają.